Η Καστάνιανη παλιά
Η ίδρυση του οικισμού στη σημερινή του θέση τοποθετείται στις αρχές του 11ου αιώνα μ.Χ. Μετά την απελευθέρωση της Ηπείρου και την ενσωμάτωση της στο ελληνικό κράτος η Καστάνιανη αποτέλεσε έδρα κοινότητας, που διατηρήθηκε μέχρι το 1998 οπότε και εντάχθηκε στον Δήμο Μαστορωχωρίων. Ο πληθυσμός της παρουσίασε μείωση κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, ακολουθώντας παρόμοια τύχη με τα περισσότερα ορεινά χωριά.
Η παράδοση θέλει τους πρώτους κατοίκους εγκατεστημένους στην θέση Σκουριά απ όπου και θα μετακινηθούν γύρω στο 900 μ. Χ. στην θέση Μαλνίτσα. Στο σημείο εκείνο εντοπίστηκαν ερείπια σπιτιών, κεραμικά και οικοδομικά υλικά, ενδεικτικά της εγκατάστασης των κατοίκων στην περιοχή. Η τρίτη εγκατάσταση του χωριού σύμφωνα με την επιγραφή της πλάκας η οποία είναι εντοιχισμένη στο υπέρθυρο του ναού της Παναγίας , στο άκρο της συνοικίας Γκάλινας τοποθετείται στα 1018.
Στα επόμενα χρόνια η Καστάνιανη θα δεχθεί επιδρομές Βουλγάρων (1025), Σέρβων (1059) και Σλάβων (1071). Κατάλοιπο των ταραγμένων αυτών εποχών είναι τα διάφορα τοπωνύμια της ευρύτερης περιοχής. Το 1438 η περιοχή της Κόνιτσας θα περιέλθει στην κυριαρχία των Οθωμανών. Κατά το χρονικό διάστημα 1775-1780 θα δοκιμαστεί από τις αλλεπάλληλες επιδρομές των αλβανικών συμμοριών, κατάσταση η οποία θα διαρκέσει ως το 1790 οπότε και ο Αλή πασάς θα κατορθώσει να επιβάλλει την τάξη στις επαρχίες Πρεμετής, Κολώνιας και Κόνιτσας.
Ένας από τους έμπιστους συμβούλους του Αλή πασά, ονόματι Νικόλαος Γραμματικός, καταγόταν από την Καστάνιανη. Όντας μέλος της Φιλικής Εταιρείας, συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό ώστε να μην περιέλθει το χωριό στο καθεστώς του τσιφλικιού και να παραμείνει Σουλτανικό κτήμα (ιμπλιάκι). Μετά το θάνατο του Αλή πασά η περιοχή θα περάσει ξανά σε καθεστώς ανομίας καθ όλη την διάρκεια του 19ου αιώνα ενώ οι συνθήκες θα βελτιωθούν από το 1908 οπότε με την Επανάσταση των Νεότουρκων ο χριστιανικός πληθυσμός θα αποκτήσει δικαίωμα εκπροσώπησης.
Η μακραίωνη δουλεία στον οθωμανικό ζυγό θα λάβει τέλος στις 21 Φεβρουαρίου 1913 οπότε και ο ελληνικός στρατός θα μπει απελευθερωτής στην Καστάνιανη. Στην διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου το χωριό θα καταληφθεί από Γαλλικό στρατιωτικό απόσπασμα το οποίο και θα παραμείνει για αρκετό χρονικό διάστημα. Η Καστάνιανη θα δοκιμαστεί ιδιαίτερα τόσο στην διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου όσο και στον Εμφύλιο, καθώς λόγω της θέσης θα αποτελέσει θέατρο των πολεμικών επιχειρήσεων. Αυτό είχε ως επακόλουθο την φυγή μεγάλου μέρους των κατοίκων είτε προς τα αστικά κέντρα είτε προς τις χώρες του εξωτερικού.
Η Καστάνιανη είναι γνωστή για τους εξαιρετικούς τεχνίτες της πέτρας, έργα των οποίων συναντά κανείς τόσο στο εσωτερικό του οικισμού όσο και στην ευρύτερη περιοχή. Η εξαιρετική ποιότητα της πέτρας του τόπου η οποία έβγαινε σε σειρές, σε συνδυασμό με την επιμελημένη τεχνική των μαστόρων, τους επέτρεπε να κτίζουν ισόδομα ή «αράδα» όπως έλεγαν στην τοπική διάλεκτο.
Αξίζει να μνημονευτούν τα τέσσερα πέτρινα μονότοξα γεφύρια, τρίπατα, πετρόχτιστα σπίτια με ξύλινα μπαλκόνια και σαχνισιά, εξώπορτες και παράθυρα με μονοκόμματα πρέκια και καλοπελεκημένα αγκωνάρια, τοιχοποιιες ανώμαλες και ισόδομες τζάκια με θαυμαστά λιθανάγλυφα καλντερίμια και ξερολιθιές.
Οι πρώτες αναφορές στην τέχνη των μαστόρων σχετίζονται με δυο επιγραφές που εντοπίζονται στον Άγιο Γεώργιο Πορταριάς Πηλίου (1765) και στην Μονή Στομίου (1773). Η παλαιότερη ωστόσο γραπτή αναφορά στο έργο των Καστανιανιτών προέρχεται από τα αρχεία του Αλή Πασά Τεπελενλή, όπου γίνεται μνεία στην συμβολή τους στην ανοικοδόμηση του Κάστρου των Ιωαννίνων.
Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν οι κάτοικοι της Καστάνιανης θα επεκτείνουν την δραστηριότητα τους αφήνοντας αξιόλογα έργα στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει το εξαγωνικό κωδωνοστάσιο του ναού του Αγίου Νικολάου στο Τσεπέλοβο Ζαγορίου (1868). Έργο Καστανιανιτών μαστόρων είναι και το κτίσμα του Ωρολογίου στην κεντρική πλατεία Ιωαννίνων, σε σχέδιο του Γιαννιώτη αρχιτέκτονα Περικλή Μελίρρυτου, το οποίο κατασκευάστηκε το 1905.
Το πέτρινο μονότοξο γεφύρι της Μαλνίτσας βρίσκεται 500μ βόρεια της Καστάνιανης στο δρόμο προς Λαγκάδα. Έχει πάρει το όνομά του από το ομώνυμο ρέμα της Μαλνίτσας του ποταμού Αώου Σαραντάπορου. Χτίσθηκε το 1934. Ο ίδιος ξυλότυπος, χρησημοποιήθηκε αμέσως μετά ατόφιος σε άλλο γεφύρι μέσα στην Καστιάνανη, το γεφύρι της Γκαλίνας.
Απο τα Οθωμανικά χρόνια
μέχρι το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου
Ένας από τους έμπιστους συμβούλους του Αλή πασά, ονόματι Νικόλαος Γραμματικός, καταγόταν από την Καστάνιανη. Όντας μέλος της Φιλικής Εταιρείας, συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό ώστε να μην περιέλθει το χωριό στο καθεστώς του τσιφλικιού και να παραμείνει Σουλτανικό κτήμα (ιμπλιάκι). Μετά το θάνατο του Αλή πασά η περιοχή θα περάσει ξανά σε καθεστώς ανομίας καθ όλη την διάρκεια του 19ου αιώνα ενώ οι συνθήκες θα βελτιωθούν από το 1908 οπότε με την Επανάσταση των Νεότουρκων ο χριστιανικός πληθυσμός θα αποκτήσει δικαίωμα εκπροσώπησης.
Η μακραίωνη δουλεία στον οθωμανικό ζυγό θα λάβει τέλος στις 21 Φεβρουαρίου 1913 οπότε και ο ελληνικός στρατός θα μπει απελευθερωτής στην Καστάνιανη. Στην διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου το χωριό θα καταληφθεί από Γαλλικό στρατιωτικό απόσπασμα το οποίο και θα παραμείνει για αρκετό χρονικό διάστημα. Η Καστάνιανη θα δοκιμαστεί ιδιαίτερα τόσο στην διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου όσο και στον Εμφύλιο, καθώς λόγω της θέσης θα αποτελέσει θέατρο των πολεμικών επιχειρήσεων. Αυτό είχε ως επακόλουθο την φυγή μεγάλου μέρους των κατοίκων είτε προς τα αστικά κέντρα είτε προς τις χώρες του εξωτερικού.
Οι τεχνίτες της πέτρας και τα έργα τους
Η Καστάνιανη είναι γνωστή για τους εξαιρετικούς τεχνίτες της πέτρας, έργα των οποίων συναντά κανείς τόσο στο εσωτερικό του οικισμού όσο και στην ευρύτερη περιοχή. Η εξαιρετική ποιότητα της πέτρας του τόπου η οποία έβγαινε σε σειρές, σε συνδυασμό με την επιμελημένη τεχνική των μαστόρων, τους επέτρεπε να κτίζουν ισόδομα ή «αράδα» όπως έλεγαν στην τοπική διάλεκτο.
Αξίζει να μνημονευτούν τα τέσσερα πέτρινα μονότοξα γεφύρια, τρίπατα, πετρόχτιστα σπίτια με ξύλινα μπαλκόνια και σαχνισιά, εξώπορτες και παράθυρα με μονοκόμματα πρέκια και καλοπελεκημένα αγκωνάρια, τοιχοποιιες ανώμαλες και ισόδομες τζάκια με θαυμαστά λιθανάγλυφα καλντερίμια και ξερολιθιές.
Οι πρώτες αναφορές στην τέχνη των μαστόρων σχετίζονται με δυο επιγραφές που εντοπίζονται στον Άγιο Γεώργιο Πορταριάς Πηλίου (1765) και στην Μονή Στομίου (1773). Η παλαιότερη ωστόσο γραπτή αναφορά στο έργο των Καστανιανιτών προέρχεται από τα αρχεία του Αλή Πασά Τεπελενλή, όπου γίνεται μνεία στην συμβολή τους στην ανοικοδόμηση του Κάστρου των Ιωαννίνων.
Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν οι κάτοικοι της Καστάνιανης θα επεκτείνουν την δραστηριότητα τους αφήνοντας αξιόλογα έργα στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει το εξαγωνικό κωδωνοστάσιο του ναού του Αγίου Νικολάου στο Τσεπέλοβο Ζαγορίου (1868). Έργο Καστανιανιτών μαστόρων είναι και το κτίσμα του Ωρολογίου στην κεντρική πλατεία Ιωαννίνων, σε σχέδιο του Γιαννιώτη αρχιτέκτονα Περικλή Μελίρρυτου, το οποίο κατασκευάστηκε το 1905.
Η ξενιτιά των Καστανιανιτών τον 20ό αιώνα
Στις αρχές του 20ού αιώνα οι Καστανιανίτες θα ακολουθήσουν το μεταναστευτικό ρεύμα προς την Αμερική, όπου και θα εργαστούν σε οικοδομικά και σιδηροδρομικά έργα, ενώ το 1909 θα ιδρύσουν τον «Ευεργετικόν Σύλλογον ο Άγιος Νικόλαος» στον Άγιο Λουδοβίκο (St. Louis) του Μιζούρι σε ανάμνηση της κεντρικής εκκλησίας της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Οι απόδημοι Καστανιανίτες με την επιστροφή τους στην γενέτειρα θα δώσουν νέα πνοή στον τόπο, χρηματοδοτώντας την ανέγερση νέων διώροφων σπιτιών, ορισμένα από τα οποία σώζονται ως τις μέρες μας. Στα χρόνια εκείνα θα κτιστεί και το σπίτι της οικογένειας Γκόσιου, γνωστό και ως Γκοσιάδικο, ένα επιβλητικό τριώροφο κτίριο με τζαμωτά παράθυρα και σκεπαστό εξώστη στον πάνω όροφο το οποίο δεσπόζει ως τις μέρες μας στο κέντρο του οικισμού. Δεκαεπτά εκκλησίες και εξωκλήσια έχει η Καστάνιανη. Αξίζει να προσκυνήσει κανείς μεταξύ άλλων την εκκλησία του Αγίου Νικολάου, για το περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο του, έργο ντόπιου μάστορα, και του Αγίου Δημητρίου του 17ου αιώνα, στη συνοικία της Μεσαριάς, ο οποίος είναι από τις τελευταίες εναπομείνασες εκκλησίες με πολεμίστρες.Tα πέτρινα γεφύρια της
Γεφύρι Μαλνίτσας
Το πέτρινο μονότοξο γεφύρι της Μαλνίτσας βρίσκεται 500μ βόρεια της Καστάνιανης στο δρόμο προς Λαγκάδα. Έχει πάρει το όνομά του από το ομώνυμο ρέμα της Μαλνίτσας του ποταμού Αώου Σαραντάπορου. Χτίσθηκε το 1934. Ο ίδιος ξυλότυπος, χρησημοποιήθηκε αμέσως μετά ατόφιος σε άλλο γεφύρι μέσα στην Καστιάνανη, το γεφύρι της Γκαλίνας.